Bu ayın sonlarına doğru Brezilya’daki Amazon bölgesine seyahat edeceğim. O bölgeye gidenlerin sarıhumma aşısı olmalarının tavsiye edildiğini duyunca kısa bir araştırma yapıp aşı olmaya karar verdim. Bu yazımda aşı deneyimimi ve askerliğim sırasında yanımda sıtma krizi geçiren bir askerle yaşadıklarımı anlatacağım.

Brezilya Konsolosluğu aile şirketimin konumlandığı Süzer Plaza’da. Geçen hafta Süzer Plaza’da bir toplantıdan çıktıktan sonra arabama gitmek için asansöre bindiğim sırada Brezilya Konsolosluğundan çok önceden beri tanıdığım, eşi Türk olan bir yetkiliyle karşılaştım.  Kendisine bu ayın sonlarına doğru Brezilya’da Amazonlara gideceğimi söyleyince, Brezilyalılara has pozitiflik ve sempatiklikle bana “Aşı olmayı düşünüyor musun?” diye sordu. Ben de hiç beklemediğim bu öneri karşısında “Ne aşısı?” diye sordum. Yine aynı pozitiflikle “Amazonlarda ne kadar vakit geçireceksiniz?” diye sordu. 9 gün yanıtını duyunca “O bölgede birkaç günden daha fazla vakit geçirenlere Sarıhumma aşısı olmalarını tavsiye ediyoruz. Bu mecburiyet değil ama bölgede hatırı sayılır sivrisinek olduğu için aşıyı olmanızı tavsiye ederim” dedi. Ben de biraz şaşırmış bir şekilde “Tamamdır, araştırayım, muhtemelen aşı olurum. Bilgilendirme için teşekkür ederim” cevabını verdim.

Hemen akabinde Sarıhumma aşısını araştırmaya koyuldum ve Sağlık Bakanlığı’nın ilgili web sitesinden şu bilgileri elde ettim (https://www.seyahatsagligi.gov.tr/Site/Asilar):

Sarıhumma hastalığı

Sarıhumma hastalığı Orta ve Güney Amerika ile Afrika’nın tropikal bölgelerinde görülmektedir. Yüksek oranda öldürücü olan sarıhumma hastalığından korunmak için sivrisinekten korunma önlemlerine uyulmalı ve yüksek oranda koruyucu olan Sarıhumma aşısı yapılmalıdır.

Canlı viral aşı olan sarıhumma aşısı, tek doz olarak yapılır ve ömür boyu koruyucudur. Aşının koruyuculuğunun başlaması için seyahatten en az 10 gün önce aşı yapılmalıdır. Aşının yapılmasının gerektiği durumlar:

• Riskli ülkelerde yaşayanlar ve buraya seyahat edecekler

• Ülkeye giriş koşulu olarak sarıhummaya karşı aşılandığını gösteren ‘Uluslararası Aşı ve Profilaksi Sertifikası’ talep eden bir ülkeye giderken

• Sarıhumma virüsü ile çalışan laboratuvar personeli

Dünya Sağlık Örgütü’nün Uluslararası Sağlık Tüzüğü’nde (UST) zorunlu tuttuğu tek aşı sarıhumma aşısıdır. Sarıhumma aşılaması üç farklı nedenden dolayı yapılır:

• Riskli ülkelerde yaşayanlar ve buraya seyahat edecekler
• Sarıhumma enfeksiyonu riski olan bölgelere gidecek kişileri korumak
• Hassas ülkelere Sarıhumma virüsünün taşınmasını önlemek

Aşı yapıldıktan sonra UST’ye uygun olarak ‘Uluslararası Aşı ve Profilaksi Sertifikası’ doldurulmalıdır. Yetkili seyahat sağlığı merkezlerinde düzenlenen bu sertifika aşı yapıldıktan 10 gün sonra geçerlilik kazanır ve ömür boyu geçerlidir. Bazı ülkeler ülkelerine gelen tüm yolculardan, bazı ülkeler ise son 1 ay içinde riskli bölgede bulunmuş yolculardan bu sertifikayı talep etmektedirler. Eğer sarıhumma aşılaması tıbbi nedenlerden dolayı yapılamıyor ise, bu durum sağlık raporu ile belgelenmelidir.

Aşının yapılmaması gereken durumlar

• Dokuz aydan küçük yenidoğanlarda: 6- 9 aylık bebeklerde sadece seyahate bağlı sarıhummaya yakalanma riski çok yüksekse önerilebilir.

• Hamile ve emziren kadınlar: Seyahate bağlı sarıhummaya yakalanma riski çok yüksekse önerilebilir

• Bağışıklık sistemi yetmezliği olanlar: HIV pozitif hastalar, kemoterapi ve radyoterapi alan hastalar gibi.

• Aşı komponentlerine karşı alerjisi olanlar

• Yumurta alerjisi olanlar

• Daha önce sarıhumma aşısına bağlı ciddi alerjik reaksiyon geçiren kişiler

• Timüs bezi hastalıkları

• Sağlık durumu iyi olmayanlar (yüksek ateş gibi): Bu şu andaki hastalığı ile aşıya bağlı yan etkilerin karışmaması için gereklidir)

• Daha önce aşı olmamış 60 yaşın üstündeki yolcular hastalığa yakalanma riski değerlendirilerek önerilir

Aşı yan etkileri

1) Aşılananların %10-30’unda hafif yan etkiler görülebilir:

• Baş ağrısı
• Miyalji
• Hafif ateş
• Enjeksiyon yerinde ağrı (Enjeksiyon yerinde ağrı aşı sonrası 1-5 gün sürerken diğerleri iki haftaya kadar sürebilir.)

2) Aşı sonrası anafilaksi 100.000 dozda 1,8 olarak bildirilmiştir.

3) Sarıhumma aşısı ilişkili visetropik hastalık:

• İç organları (kalp, akciğer gibi) etkileyen hastalıktır.
• Aşılamadan sonra 1-8 gün içerisinde başlar ve ciddi organ yetmezlikleri görülür
• Ölüm oranı % 60’ın üzerindedir.
• İlk aşılamadan sonra nadirdir.
• Bilinen risk faktörleri arasında timüs hastalığı öyküsü (örneğin: timoma veya timektomi), ≥60 yaş olma yer almaktadır.
• ABD’de 70 yaş üzeri kişilerin viserotropik hastalığa yakalanma riski 100.000 dozda 2,4 vaka olarak tahmin edilmektedir.

Görülen belirtiler

• Yüksek ateş
• Baş ağrısı
• Kas ağrısı
• Hepatit
• Hipotansiyon
• Çoklu organ yetmezlikleri

4) Sarıhumma aşısı ilişkili nörolojik hastalık:

• Sinir sistemini (beyin, omurilik) etkileyen nadir görülen bir hastalıktır.
• 60 yaş ve üzerinde daha sık görülür.
• Aşılamadan sonraki 3-28 günlerde ve çoğunlukla ilk aşılama sonrası görülmektedir.
• 100.000 dozda 0,13-0,8 arasında görülmektedir.

Görülen belirtiler

• Yüksek ateş
• Baş ağrısı
• Şuurda bulanıklık
• Sinirlerde problemler (Örneğin dile giden sinirde problemle konuşma bozukluğu olması)
• Guillen Barre Sendromu (Vücudun duyu ve hareketini kontrol eden sinirlerde iltihap)

Bir de yazının başlangıcında seyahat edenlerin maruz kalabilecekleri risklerle ilgili bir bölüm vardı. Bunu da paylaşayım:

Seyahat aşıları

Yurtdışına seyahat eden yolcular kendi ülkelerinde görülmeyen birçok bulaşıcı hastalık riskiyle karşı karşıya kalmaktadırlar. Yolcular, seyahat öncesinde gidilecek ülkelerdeki hastalık riskleri ve koruyucu önlemler hakkında bilgilendirilmeli ve gerekli aşılar yapılmalıdır.

Seyahat öncesi hangi aşıların yapılması gerektiğine kişiye ve yolculuğa ait özelliklerin değerlendirilmesi yapılarak karar verilir. Yani seyahat öncesi yapılması gereken aşı şeması kişiye özgüdür. Bu risk değerlendirmesinde göz önünde bulundurulan özellikler şunlardır:

Kişiye ait özellikler

• Yaş (Çocuk ve yaşlılarda bazı aşılar yapılamayabilir veya etkinlikleri ve yan etkileri farklı olabilir.)
• Sağlık durumu (Diyabet gibi bazı kronik hastalıkların olması hastalıklara daha duyarlı olunmasına neden olabilir, bazı hastalıklarda birtakım aşılar yapılamayabilir.)
• Hamilelik ve emzirme durumu (Bazı aşılar yapılamayabilir.)
• İmmün yetmezliği (Bazı aşılar yapılmamalıdır.)
• Alerji öyküsü
• Aşılama geçmişi

Yolculuğa ait özellikler

• Gidilen ülke (Bazı hastalıklar bazı ülkelerde daha sık olabilir.)
• Yolculuğun zamanı (Bazı hastalıklar yılın belli döneminde görülebilir. Örneğin yağışlı dönemde.)
• Süre (Kalınan sürenin artması riski artırır.)
• Kalınan yer (Kırsal bölgede hastalık riskleri daha fazla olabilir, kamp alanında konaklamada risk otele göre fazladır.)
• Seyahatte yapılan aktiviteler (Kırsal alanda çalışmak, doğa yürüyüşü yapmak gibi aktiviteler riski artırabilir.)

Aşılamayı takiben koruyuculuğun başlaması için belli bir sürenin geçmesi gerekmektedir. Bu süre aşının tipine, gerekli aşılama dozu sayısına, aşılama geçmişine bağlı olarak değişir. Yeterli bağışıklık yanıtının oluşabilmesi ve gerekli aşılama şemasının tamamlanabilmesi için yolcular seyahatten en az 4-6 hafta önce seyahat sağlığı merkezlerine başvurmalıdır. Sağlık Bakanlığı, Türkiye Hudut ve Sahiller Sağlık Genel Müdürlüğüne bağlı Seyahat Sağlığı Merkezlerinde ücretsiz olarak mevcut veya kişi tarafından temin edilen aşılar yapılmakta ve koruyucu ilaçlar verilmektedir.

Hiçbir aşının %100 koruma sağlayamadığı ve aşı yapılsa bile genel enfeksiyondan korunma önlemlerine uyulması gerektiği akılda tutulmalıdır.

Rutin aşılar

Dünyanın bazı ülkelerinde hala tetanos, difteri, kızamık gibi hastalıklar endemik olarak görülmektedir. Bu nedenle seyahat öncesinde yolcuların ülke takvimine uygun olarak aşılarını yaptırmaları çok önemlidir. Çocuklukta yapılan aşıların pek çoğunun etkili koruyuculuk düzeyini muhafaza etmek için hayat boyunca ek aşı dozlarına ihtiyaç vardır. Yolculuk öncesi değerlendirmede rutin aşılama programına göre eksik aşılar varsa tamamlanmalı ya da hiç aşılanmamış kişiler de ilk aşılama serisini tamamlamalıdır. Rutin aşılama programında bulunan aşıların bazıları:

• Tetanos-Difteri (Td)
• Kızamık-Kızamıkçık-Kabakulak (KKK)
• Polio

Seyahat aşıları

Her yolcu için yolculuk risk değerlendirmesi temel alınarak tavsiye edilir.

• Sarıhumma
• Meningokok
• Tifo
• Kolera
• Hepatit A
• Kuduz
• Japon Ensefaliti
• Kene kaynaklı ensefalit

Böyle korkunç bir içeriği okuyunca insan aşı olmaktan çekinebiliyor. Özellikle potansiyel yan etkiler insanın gözünü korkutabiliyor. Ancak insan sarıhumma veya sıtma gibi bir hastalığa yakalandığında sonuçlar çok daha yıkıcı olabiliyor. Bunu bizzat deneyimlemiş biri olarak aşı olmaya karar verdim. Size askerliğim sırasında yaşadığım bir deneyimi aktarayım:

Askerliğimi Denizli’de 11. Piyade Tugayı’nda yaptım. Piyade tugayının en üst düzey iki komutanı tuğgeneral ve yardımcısı kurmay albayın emir eri görevindeydim. Yani bir başka deyimle asistanlarıydım. Bizim tugayın işlerinin yönetildiği tugay karargahının en üst düzeyinde çoğu zaman bilgisayar başındaydık ve gece geç saatlere kadar yapılan işleri bitirip öyle uyumaya gidiyorduk.

Sıtma krizine tanık olmak

Yine bir gece 4’e kadar çalıştık. Sabaha karşı kaldığım koğuşa gittim. 300 kişilik koğuşta herkes mışıl mışıl uyuyordu. Ben de yatmadan önce dişlerimi fırçalamak için koğuşun girişindeki umumi tuvalete girdim. Dişlerimi fırçalarken bir anda içeriye bir asker girdi, çok üşüyor gibiydi, titriyordu, çenesi birbirine çarpıyordu. Bana “Abi yardım et” dedi ve bir anda yere çöktü. Ben de hemen koğuşa gidip battaniye aldım. Isınsın diye battaniyeyle sardım. Bir yandan da “İyi misin, neyin var? Başka neye ihtiyacın var?” diye soruyordum. Onu battaniyeyle sardıktan sonra bana “Abi esasında üşümüyorum, krizim geldi” dedi. “Ne krizi?” diye sorduğumda “Abi ben sıtmayım. Sıtma krizim başladı.” dedi. Hayatımda ilk defa sıtma olan birini görüyordum. Hatta sıtmanın ötesinde, ilk kez bir krize bizzat tanık oluyordum. Dehşet vericiydi. Sıtma lafını duyar duymaz hemen gittim bizim koğuştan sorumlu amirleri uyandırdım ve birlikte askeri hastaneyi ayaklandırdık. Hemen ambulans yolladılar ve arkadaşa serum bağlayıp gönderdik.

O çocuğun yüzüne vuran acı ve yoğun titreme gözümün önünden gitmiyor. Normal şartlarda sıtmanın Türkiye’de olmadığını bilirdik ama işin şekli böyle değilmiş. Bolulu bu arkadaş sıtmayla boğuşuyordu.

Aşıların önemi

Bu olaylara tanık olunca insanın ister istemez aşı konusuna bakış açısı şekilleniyor. Bazen oluşabilecek risklerle ilgili insanlara profilaktik öneride bulununca tepki gösterebiliyorlar. Halbuki hayatta bazı feci şeylere tanıklık edince bunlarla ilgili profilaktik (olmaması için öncesinde önlem amaçlı) olarak yapılması gerekenleri anlatmaya çalışıyorsunuz. Bazen laf anlatamıyorsunuz. İnsanlar başına gelmeyince anlamıyor.

Ben aşı taraftarıyım ve aşı karşıtlarını da gösterdikleri aşırı tepkilerden dolayı anlamakta güçlük çekiyorum. Pandemi sırasında ve sonrasında yaşanan her sağlık sorununda aşıyı suçlayanlara da katılmıyorum.

Hatta pandemi sırasında İsviçre’de büyümüş ve Kanada’da bir dönem bizimle beraber okumuş bir Türk arkadaşımla bu yüzden bozuştuk. Benim “Aşı olun, pandeminin sonunu getirelim” tarzı sosyal medyadaki anonslarımın altına son derece ters ve garip yorumlar yapınca özelden yazıştık. Kendisini insanları yanlış yönlendiren yorumlar yapmaması konusunda uyardım. Bana da ters cevap verince ipler koptu ve o arkadaşla tüm bağımı kestim.

Milyonlarca hayat kurtarıldı

Bana göre toplu aşılama olmasaydı pandemi hâlâ devam ediyordu. Tüm dünyada milyonlarca insan hayatını kaybetmeye devam edecekti. Aşı pandemiyi önce kontrol altına almamızı sağladı sonra da bitirdi. Elbette bazı yan etkileri vardır ve bunları birçok insan yaşamıştır ama bence aşılama ana amacına ulaşıp virüsün yayılmasını önledi ve milyonlarca insanın hayatını kurtardı.

Sonuç olarak sarıhumma aşısı olmaya karar verdim. Aşının İstanbul Liman Başkanlığı Seyahat Sağlığı Birimi tarafından yapıldığını öğrendim ve bana en yakın şubesine, Karaköy’de vapur iskelesinin önündeki binalarına gittim.

Sıra numarası aldım ve gayet seri bir şekilde süreci yaşadım. Bana önce form doldurttular. O formdan sonra doktor beni yanına çağırdı. Doktorun olaya yaklaşımı, iletişimi ve konuyu detaylı açıklama şekli benim devlet kurumu beklentilerimi aştı. Kendi kendime “Hele şükür, doğru düzgün işleyen bir devlet kurumuna geldim” dediğimi hatırlıyorum.

İşinin hakkını veren bir devlet kurumu

Doktor önce nereye gideceğimi sordu. Brezilya’da Amazonlara gidiyorum deyince o da benzer şekilde ne kadar zaman geçireceğimi sordu. 9 gün kalacağımı duyunca Brezilyalı yetkilinin söylediğini tekrar etti. “Mecbur değilsiniz ama tavsiye ediyoruz” dedi. Ben de “Evet, kararımı verdim, aşı olacağım” deyince bu sefer sarıhumma hastalığını anlattı. Aşının tipini söyledi. Aşı olduktan sonra yaşayabileceğim yan etkileri aktardı.

Bir de “O bölgede sıtma riski de var” diye belirterek “Aşınızı olun sıtma içinde önleyici bir ilaç vereceğim dedi. Bir kağıda bir şeyler yazdı, aşı olacağım odaya yönlendirdi. Giriş katındaki odaya indim ve aşıyı oldum. Bu arada aşıyı yapan kişinin doktorların giydiği beyaz önlüğü yoktu ve cam tüpteki ilacı çok hızlı bir şekilde enjeksiyonun içine çekerek iğneyi yaptı. Odadan çıktıktan sonra tekrar doktorun odasına çıktım. Bana sarıhummayla ilgili son bilgileri verdikten sonra sıtma için de bir ilaç verdi. Bu ilaca Brezilya’ya gitmeden 2 gün önce başlamam gerektiğini söyledi ve kutu bitene kadar her gün almamı önerdi. Tabii sıtma için verdiği ilaç kutusunu elime alınca bir anda askerde yaşadığım anım gözümde canlandı.

Teşekkür edip çıktım. Türkiye’de bir devlet kurumundan beklemediğim hızda bir sağlık hizmeti almanın keyfiyle arabama doğru hareket ettim.

Kimi yerde opsiyonel, kimi yerde zorunlu

Brezilya’nın iç bölgelerine gidenler için tavsiye niteliğinde olan bu sarıhumma aşısının özellikle bazı Afrika ülkelerine gitmeden önce mecburi olduğunun altını çizmek isterim.

Eğer bazı egzotik yerlere seyahat etme olasılığınız varsa o zaman Sağlık Bakanlığının bu linkine girip o ülkenin aşı gerektirip getirmediğine bakmanızda fayda var: https://www.seyahatsagligi.gov.tr/Site/UlkeHastalikDurumlari/Sarihumma

Burada verilen listede şu sorulara cevap alacaksınız:

1) Seyahat edeceğiniz ülkede sarıhumma bulaşma riski var mı?
2) Sarıhumma aşısı gerektiren ülkelerden gelen yolcular için:
a) Bu ülkelerden gelenlerin aşılanmış olmaları talep edilir mi?
b) Ülke ayırt edilmeksizin sarıhumma aşılaması talep edilir mi?

Tüm okuyucularıma sağlıklı, güvenli ve keyifli seyahatler dilerim.